گروه کنسرت ایرانی ۱۹۰۹

گروه کنسرت ایرانی ۱۹۰۹

داستان همکاری موسیقایی میان ایران و لندن ۱۹۰۹ میلادی

گروهی از موسیقیدانان برجسته ایرانی در سال ۱۹۰۹به لندن آمدند تا برای شرکت گرامافون موسیقی ضبط کنند. موسیقی هایی که در این سفر ضبط شدند از مهمترین نمونه های موسیقی ایرانی در دوران قاجار هستند. 

از اواخر قرن نوزدهم به بعد دربار سلطنتی ایران علاقه زیادی به پیشرفت های تکنولوژیکی غرب نشان می داد، بخصوص از زمان سفرهای "ناصرالدین شاه" (۱۸۹۶-۱۸۴۸میلادی) به اروپا در سالهای ۱۸۷۳، ۱۸۷۸، و ۱۸۸۹. خود پادشاه عکاس با ذوقی بود. فرزند و جانشینش "مظفرالدین شاه" (۱۹۰۷-۱۸۹۶میلادی) فیلمسازی غیر حرفه ای ولی مشتاق بود که همچون پدرش سه بار به اروپا سفر کرد. علاقه او تا حد ضبط صدا یا آنچه که در آن زمان بدان «گرامافون» یا «ماشین سخن گو» می گفتند پیش رفت. در اواخر قرن، شاه صاحب انواع مختلفی از ماشین های سخن گو بود. 

از آنجا که شرکت گرامافون مشتاق تصاحب بازار ایران بود در زمستان ۱۹۰۶ متخصّص های فنّی را برای ضبط موسیقی به ایران فرستاد. "ژنرال لمار"، رئیس دانشکده موسیقی ارتش در آکادمی پلی تکنیک (دارالفنون)، مسئول دعوت نوازندگان ارکستر اختصاصی شاه و دیگر موسیقیدانان تهران به همکاری با شرکت گرامافون بود. نزدیک به ۲۰۰ صفحه موزیک در کالج موسیقی پلی تکنیک ضبط شد. پنج قطعه نیز از صدای مظفرالدین شاه ضبط شد که در یکی از آنها شاه از گرامافون به عنوان بهترین ماشین سخن گو تعریف می کند. در فوریه همان سال شرکت گرامافون با ضمانت سلطنتی شاه در ایران آغاز به کار کرد. آنها در تهران شعبه ای به ریاست آقای "امرسون" باز کردند. نشان سلطنتی شیر و خورشید از این پس با افتخار زینت کاتالوگها و تبلیغات شرکت گرامافون شد.  

شعبه تهران شرکت گرامافون در ساختمان مشهور فاروس واقع در خیابان لاله زار، از محله های شیک پایتخت، اتاق هایی اجاره کرد. با این همه مدّت فعالیت شان چندان دیر نپائید. آقای امرسون درست در زمان انقلاب مشروطه ایران به تهران آمد تا آغاز به کار کند و به همین خاطر مزاحمت ها و موانع بسیاری بر سر راهش قرار گرفت. بازار دائماً تعطیل می شد؛ تظاهرات متداول بود و اعتصابات و عدم امنیّت در سرتاسر شهر بیداد می کرد. سرانجام در سال ۱۹۰۷ مظفرالدین شاه در واپسین لحظات زندگی اش با درخواست مردم ایران جهت تشکیل مجلس انتخاباتی و تنظیم قانون اساسی اعلام موافقت کرد. با این همه جانشینش "محمّدعلی شاه" (۱۹۰۹-۱۹۰۷ میلادی) تمام تلاشش را کرد تا مانع پیروزی بیشتر مشروطه خواهان شود. او فعّالان آزادیِ جنبش مشروطه را زندانی کرد؛ مخالفین و مشروطه خواهان برجسته را اعدام و یا تبعید نمود؛ ساختمان مجلس را به توپ بست و خانه های طرفداران مشروطه را بمباران نمود. همزمان با این وقایع روسیه و بریتانیا ایران را میان خود تقسیم کردند. شمال تحت حمایت روسیه در آمد و بخش مرکزی کشور از جمله تهران اعلام بیطرفی نمودند. 

این قیامها کشور را دچار رکود اقتصادی کرد. مروری بر گزارش های شرکت گرامافون در آن زمان نشان می دهد که میزان فروش نه تنها انتظارات شرکت را برآورده نمی کرد بلکه شرکت را برای پرداخت حقوق آقای امرسون و حفظ شعبه تهران در مضیقه نگه می داشت. به همین خاطر آقای امرسون و خانواده اش در پائیز سال ۱۹۰۸ ایران را ترک کردند. طی قرارداد دو ساله ای که در پائیز ۱۹۰۸ به امضای "هامبارسوم هاراپتیان و سی" (Harapetian & Cie)، تجّار ارمنی ساکن ایران، در آمد فروش و پخش باقیمانده آثار شرکت گرامافون با اخذ کمیسیون به آنها واگذار شد. هامبارسوم مشتاق افزایش کمیّت و تنوّع آثار تولیدی شرکت گرامافون بود ولی شعبه لندن حاضر به اعزام مهندسین برای ضبط به تهران نبودند. بنابراین هامبارسوم هاراپتیان شرایط اعزام نوازندگان ایرانی به لندن را فراهم نمود و خود نیز به عنوان راهنما و مترجم با گروه همراه شد و برای سفر و ضبط پاداش قابل ملاحظه ای به گروه پیشنهاد داد. 

هشت تن از برجسته ترین موسیقیدانان ایرانی به سفر لندن دعوت شدند. شش تن از آنان عضو انجمن اخوّت بودند؛ شاخه ای از صوفیان نعمت اللّهی که تحت رهبری "ظهیرالدّوله"، مشروطه خواه مشهور، قرار داشتند. خانه ظهیرالدّوله و سالن همایش انجمن اخوّت همزمان با به توپ بسته شدن مجلس توسّط نیروهای سلطنتی بمباران و غارت شدند. 

این موسیقیدانان عبارت بودند از: درویش خان‌ (تار)- هنگ آفرین (ویولن)- باقرخان (کمانچه)- میرزا اسداللّه (تار و سنتور)- حبیب الله شهردار(پیانو)- طاهرزاده (آواز)، که همگی به درخواست مشروطه خواهان در باغ منزل ظهیرالدّوله و یا سالن همایش انجمن اخوّت کنسرت هایی برگزار می کردند.

دو تن از دیگر نوازندگان گروه: اکبر خان (فلوت)، برادر جوانتر هنگ آفرین، و رضاقلی خان (آواز و ضرب) با وجود اینکه عضو انجمن اخوّت نبودند ولی از دوستان نزدیک گروه بودند. 

گروه درنیمه فوریه ۱۹۰۹ تهران را به مقصد بندر انزلی، از شهرهای ساحلی دریای خزر، ترک کردند. آنها در راهِ رشت به پل رودخانه ای درشهر منجیل (پیش از آنکه به دست مبارزین تخریب شود) رسیدند؛ جایی که نیروهای مشروطه خواه از درویش خان خواستند پیش از ادامه سفر به مدّت نیم ساعت برایشان بنوازد. مجدداً در شهر رشت مانع شان شدند و تنها به شرط قبول اجرای کنسرت افتخاری سه روزه برای مجاهدین اجازه ادامه سفر یافتند. 

پس از خروج از ایران از طریق روسیه به اروپا رفتند و در آپریل ۱۹۰۹ به لندن رسیدند. جلسات ضبط موسیقی در استودیوی شرکت گرامافون واقع در ساختمان شماره ۲۱ خیابان سیتیِ (City Road) شهرِ لندن بین تاریخ ۱۲ تا ۲۳ آپریل صورت گرفت. در خلال این یازده روز گروه بیش از ۳۰۰ قطعه ضبط نمودند که در کارخانه های هیسِ لندن و ریگای روسیه تکثیر شدند و در سطح بین المللی و حتّی در ایران به فروش رسیدند. امروز این آثار از معدود نمونه های موسیقی ایرانی در زمان قاجار هستند. شایعه هایی نیز وجود دارد دالّ بر اینکه نوازندگان ایرانی در نمایشگاه بین المللی "امپریال وایت سیتی" (Imperial White City International Exhibition)(که در ماه جون برگزار شد) هم اجرا داشتند. البتّه این بعید به نظر می رسد چرا که هیچ گزارش و نشانی از این اجرا در نشریات وقت لندن و یا در کاتالوگ نمایشگاه یافت نشده است.

در مجموع آثار ضبط شده از موسیقی ایرانی در شرکت بریتانیایی گرامافون که بعدها آواز استاد با همنوازی نوازندگان ایرانی در خلال اواخر قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم نامیده شد امروز از منابع بی نظیر تاریخ موسیقی ایرانی به حساب می آید.

جین لویسون، دانشیار پژوهشی بخش موسیقی مدرسه مطالعات مشرق زمین و آفریقا، رئیس پروژه گلها (www.golha.co.uk) و گلستان: موزه مجازی هنرهای نمایشی قرن بیستم ایران  (www.golistan.org)