آصفی هروی

آصفی هروی، آصف بن نعیم‌الدین نعمت‌الله بن علاءالدین علی قهستانی (٨٥٣- ۹٢٣ ق) آصَفِی هِرَوی، شاعر دورۀ تیموری و از معروف‌ترین شاعران هرات است. نامش به درستی معلوم نیست و مورّخان و تذکره‎نویسان معاصرش در این باره چیزی نگفته‎اند، در بعضی از منابع متأخّر نام او کمال‎الدین یا سلطان ابوسعید گورکان ( ٨٧٣ ق) بوده و چون معمولاً به وزیران لقب «آصف» داده می‎شد، وی به مناسبت مقام پدر «آصفی» تخلّص می‎کرده است. آصفی از مقربان بدیع‎الزمان‎میرزا شاهزاده و امیرعلیشیر نوایی و نیز از شاگردان عبدالرّحمان جامی بود و نزد جامی مقامی والا داشت. وی به آراستگی ظاهر معروف بود و بعضی او را خودرأی و خودپسند دانسته‎اند، امّا بی‎گمان وضع خاص اجتماعی او که وزیر‎زاده بود، در طرز رفتار و کیفیات اخلاقی‌اش تأثیر داشته است. آصفی به داشتن ذهن سلیم و طبع مستقیم توصیف شده و امیرعلیشیر نوایی قوۀ او را ستوده است. وی هم‌چون بیشتر شاعران زمانش از اشعار خیام، سعدی، امیرخسرو دهلوی، جامی، فغانی، هلالی و سجزی متأثر شده و از آن استقبال و تتبّع کرده است. غزل آصفی بیشتر آراسته به الفاظ زیبا و متناسب و دارای مضامین و نکته‎های باریک است، به گونه‎ای که باید طرز سخن او را در ظهور سبک مشهور به «هندی» مؤثر و راه‌گشا دانست. بسیاری از اختصاصات سبک مذکور، با آنکه هنوز دورۀ رواج کامل آن فرا نرسیده بود، در اشعار‌ش به روشنی دیده می‎شود و به همین دلیل دولتشاه سمرقندی سخن او را «خیال‎پرور و ایهام‎اندیش» می‎خواند. بیان مضامین دقیق و بازی‌های دل‎انگیز لفظی از خصوصیات بارز شعر اوست، اگرچه افراط در خیال‌پردازی و ایهام‎اندیشی، شعرش را بیشتر از «عشق و شور» بی‎بهره کرده است. وی برخلاف معاصرانش از مدح امیران و بزرگان گریزان بود. خواجه آصف غزل و قصیده را نیکو می‌سرود و در رباعی و مثنوی نیز استاد بود و مثنوی‌ای نیز به شیوۀ مخزن‌الاسرار سروده است، ولی این مثنوی شهرتی پیدا نکرد. بعضی از اشعار آصفی یا مصراع‌هایی از آن ضرب‎المثل شده است، آصفی بیشتر عمرش را در زادگاه خود هرات بسر برد و به بلخ و مکّه سفر کرد و سرانجام در گازرگاه هرات به خاک سپرده شد. سال وفاتش را سام‎میرزا و آذربیگدلی ۹٢٠ ق دانسته‎اند، ولی برخی منابع درگذشت او را در ۹٢٣ ق نوشته‌اند.

اثرآفرینان (١ /٣۹)؛ دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی (١ /٤٣٢-٤٣٣)؛ فرهنگ سخنوران (۹)؛ نام‌آوران فرهنگ (۹٣- ۹٤).