امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو دهلوی، ناصرالدین ابوالحسن خسرو، فرزند امیرسیف‌الدین محمود دهلوی (۶۵۱- ۷۲۵ ق) از عارفان و شاعران نام‌آور پارسی‌سرای و موسیقی‌دان هندوستان در نیمۀ دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است. پدرش از امرای قبیلۀ لاچین، از ترکان ختایی ماوراءالنهر ساکن شهر کش بود و در روزگار حمله و استیلای مغول، به هندوستان رفت و به خدمت شمس‌الدین التمش رسید و در شمار امرای او درآمد و مدتی سمت امیرالامرایی یافت. امیرخسرو در کودکی به شرف دستبوس نظام‌الدین محمد دهلوی معروف به نظام‌الدین اولیاء (وف ۷۲۶ ق) از کبار مشایخ چشتیه درآمد و از آن پس تا پایان حیات ارادتش را نسبت به آن پیر حفظ کرد و خود در شمار بزرگان سلسلۀ عارفان چشتیه درآمد. امیرخسرو در خدمت نظام‌الدین اولیاء با شاعر معروف خواجه حسن دهلوی و ضیاءالدین بن رجب برنی مؤلف تاریخ فیروزشاهی آشنایی یافت و در همان حال به تعلیم علوم ظاهری هم سرگرم بود و با بسیاری از علوم متداول زمان آشنا شد، چون به حد رُشد رسید، به دربار غیاث‌الدین بلبن راه یافت و بعضی از امرای او مانند ملک چهجو را مدح گفت. سپس به خدمت پسر بزرگ غیاث‌الدین بلبن درآمد. وی بعد از مرگ غیاث‌الدین بلبن در ۶۸۶ ق ملازم درگاه معزالدین کیقباد و بعدها مقرب درگاه جلال‌الدین فیروزشاه خلجی شد و مانند پدر و برادرش در زمرۀ امرا درآمد و عنوان «امیر» گرفت و به «امیرخسرو» معروف شد. او در دستگاه سلاطین دهلی چون رکن‌الدین ابراهیم، علاءالدین محمد، شهاب‌الدین عمر، قطب‌الدین ملکشاه و تغلق مورد احترام بود. در سفر تغلق شاه به بنگاله همراهش بود و در بازگشت پس از آنکه شنید شیخ نظام‌الدین اولیاء درگذشته، ترک خدمت کرد و به دهلی رفت و در جوار قبر مرشدش مقیم شد. هر چه داشت به بینوایان بخشید و بعد از ۶ ماه درگذشت و در جوار نظام اولیاء به خاک سپرده شد. وی علاوه بر اطلاعات وسیع از زبان‌های فارسی، ترکی، عربی و ادبیات هر سه زبان، به زبان هندی و ادب آن آشنایی داشته، در نظم و نثر هر دو استاد و در موسیقی هندی و ایرانی ماهر و توانا بوده، به همین دلیل به او لقب سعدی هندوستان داده‌اند. او آوازی خوش داشت و پرده‌ها و نغماتی که شمارۀ ‌آنها ۱۳ مورد بود، ابداع کرد. امیرخسرو یکی از پُرکارترین شاعران پارسی‌گوست که ۹۹ کتاب تصنیف کرده و اشعارش از ۴۰۰ هزار بیشتر و از ۵۰۰ هزار کمتر است. از آثارش دیوان شامل انواع مختلف شعر او غیر از مثنویات است که شاعر خود آن‌را در ۵ دفتر (۵ گنج) مرتب ساخته و بر هر یک از ‌آنها نامی نهاده است؛ ثمانیۀ خسرویّه یعنی مثنویات هشتگانۀ وی که قسمتی از ‌آنها را در نظیره‌گویی بر نظامی و قسمتی دیگر را در شرح بعضی از وقایع مشهودۀ خود سروده است. جواهر خسروی نام مجموعه‌ای از اشعار امیرخسرو در موضوعات مختلف و متفاوت و بیشتر در مسائل تفننی و اطلاعات مختلف عمومی است. امیرخسرو دهلوی علاوه بر آثار منظوم خود کتاب‌هایی به نثر دارد که می‌توان خزاین‌الفتوح معروف به تاریخ علائی در تاریخ سلطان علاءالدین محمد خلجی؛ افصل‌الفواید ملفوظات نظام‌الدین اولیاء مراد امیرخسرو دهلوی؛ رسائل‌الاعجاز یا اعجاز خسروی در ذکر قواعد انشای زبان فارسی در سه جلد را نام برد. خسرو دهلوی بی‌تردید یکی از بزر‌گ‌ترین شاعر پارسی‌سرای هند و یکی از شاعران شیرین سخن و نیرومند فارسی است. در اشعارش سبک‌های مختلفی وجود دارد، او تحت‌تأثیر شیوۀ استادانش قرار داشته، اما به یاری طبع روان و ذوق خداداد و تربیت در محیط جدید، لهجه‌ای نو و ترکیباتی تازه و اندیشه‌هایی خاص داشت و تازگی‌های بسیار در سخنوری او دیده می‌شود.

اثرآفرینان (۱/ ۲۹۸)؛ تاریخ ادبیات در ایران (۳/ ۷۷۱- ۷۹۷).