بیژن ترقی

بیژن ترقی (۱۳۰۸- ۱۳۸۸ ش) شاعر و ترانه‌سرایی که در تهران به دنیا آمد. وی از شاعران با استعداد و خوش قریحتی است که شهرت خود را از راه تصنیف‌سازی و ترانه‌ها کسب کرد و آثارش توجه دوستداران شعر را به خود جلب نمود. پدرش محمدعلی ترقی از جمله ناشران شناخته شدۀ زمان خود بود كه انتشارات خیام را بنا گذاشت كه در زمان خود آثار فراوانی در حوزۀ فرهنگ و هنر به بازار كتاب ایران عرضه كرد. پدر بزرگ بیژن، حاج‌باقر كتابفروش، هم در كتاب و نسخه‌شناسی فردی خبره بود و از جمله نخستین ناشران زمان ناصرالدین‌شاه به‌شمار می‌رفت كه در زمان خود با امكانات چاپ سنگی، كتاب‌های فراوانی منتشر کرد. بیژن در چنین فضای فرهنگی رُشد یافت و در ۱۳۱۸ش درس و مكتب را در مدرسۀ اقدسیه آغاز كرد. از سال ۱۳۲۰ش به دلیل آنکه خانۀ پدرش محل رفت و آمد شاعران به‌نامی چون گلچین معانی، امیری فیروزكوهی، شهریار و ... شد، ذوق فرهنگی وی هم به سمت شعر و شاعری سوق پیدا كرد. در ۱۳۲۴ش امیری فیروزكوهی وی را تشویق به مطالعه کرد و ترقی شروع به خواندن نسخۀ خطی دیوان صائب تبریزی نمود. یك سال بعد وی سرودن شعر در قالب‌ غزل و مثنوی را آغاز کرد. سال ۱۳۳۱ش دیوان صائب تبریزی با مقدمۀ امیری فیروزكوهی منتشر می‌شود و ۳ سال بعد دیوان كلیم كاشانی هم انتشار ‌یافت. از سال‌های میانی دهۀ ۳۰ وی با جمعی از اهل موسیقی، همانند علی تجویدی، غلامحسین بنان، روح‌الله خالقی، پرویز یاحقی و ... آشنا ‌شد و همین آشنایی اسبابی را فراهم ‌آورد تا وی برای آهنگ‌های این بزرگان ترانه بسراید. برخی از ماندنی‌ترین ترانه‌های این دوران ـ كه به دوران طلایی گل‌ها معروف است ـ حاصل همكاری ترقی با موسیقی‌دانان نامدار آن دوران است. ترانه‌هایی چون «آتش كاروان»، «برگ خزان»، «تا بهار دلنشین»، «گل اومد بهار اومد» و ... از جمله كارهای درخشان وی در این دوره به‌شمار می‌رود. خود ترقی گفته است كه صدها ترانه و تصنیف را در این دوره ساخته است. ترقی در سال ۱۳۵۰ش نخستین مجموعۀ اشعارش را با عنوان سرود برگریزان منتشر كرد و در همین سال‌ها پژوهش خود روی دیوان حزین لاهیجی را هم به بازار كتاب عرضه كرد. بعدها وی مجموعه‌ای از اشعار «برنامۀ گل‌ها» را شامل مثنویات، رباعیات، طنزها، اخوانیات، اشعاری نو، غزلیات و ترانه‌هایش را در كتاب آتش كاروان منتشر كرد. در این كتاب هم‌چنین برخی نظرگاه‌های اهل فرهنگ و شاعران و هنرمندان دربارۀ جایگاه ترقی در شعر و موسیقی و ترانه‌سرایی آمده است. كتاب از پشت دیوار خاطره هم دیگر كتابی است كه مجموعه‌ای از خاطرات ترقی را شامل می‌شود. بیژن ترقی در سال ۱۳۷۵ ش از كار نشر كنار كشید و انتشارات خیام را تعطیل كرد. ترقی هم‌زمان با آغاز به كار اركستر ملی روی آهنگی از علی تجویدی ترانه‌ای سرود كه‌ محمدرضا شجریان ‌آن را با رهبری فرهاد فخرالدینی خواند. ترقی در سال‌های پایانی عمرش یكی از ترانه‌های ماندگارش را سرود. این ترانه ایران جوان نام دارد كه با رهبری پیمان سلطانی روی آهنگی از مسیو لومر، به عنوان نخستین سرود ملی ایران، اجرا شد. «آتش کاروان» با صدای دلکش یکی از پُر آوازه‌ترین ترانه‌های اوست. بیژن ترقی ترانه‌های به یادماندنی «بهار دلنشین» و «برگ خزان» را هم سروده ‌است. ترانۀ «بهار دلنشین» کار مشترک بیژن ترقی با روح‌الله خالقی بود. این ترانه با صدای بنان ماندگار شد. بیژن ترقی با پرویز یاحقی نیز سه ترانۀ ماندگار «برگ خزان»، «افسانۀ محبت» و «می‌زده» را ساخت که هر سه ترانه را مرضیه خواند. وی سبک تازه‌ای را وارد ترانه‌سرایی ایران کرد. محمود خوشنام، کارشناس موسیقی سنتی ایرانی می‌گوید: «مهم‌ترین نقش بیژن ترقی، تقویت جنبه‌های روایی و داستانگونه کردن ترانه‌ها و افزودن جنبه‌های تصویری به ‌آنهاست که این پدیده را در «آتش کاروان» و نیز ترانه‌های تصویر‌یی چون «برگ خزان» می‌توان دید. به گفتۀ خوشنام، سه‌گانۀ مشترک بیژن ترقی با پرویز یاحقی، از نظر فرم و ساختار آهنگ، یکسانی‌هایی با هم دارند، از جمله این‌که یاحقی مقدمۀ وسیعی برای ترانه‌ها در نظر گرفت و ترقی هم در بخش شعر، جنبه‌های تصویری را مدنظر قرار داد. مجموعۀ سروده‌های او در کتابی با عنوان آتش کاروان گرد آمده ‌است. وی در کتاب از «پشت دیوارهای خاطره» ۵۰ سال خاطرات خود را در زمینۀ شعر و موسیقی جمع‌آوری کرده و از جمله به نقل خاطراتش با شاعران و ترانه‌سرایانی چون نیما یوشیج، شهریار، پرویز یاحقی، ابوالحسن صبا، رهی معیری و علی تجویدی پرداخته ‌است. هم‌چنین قرار است ادامۀ خاطراتش در کتابی با عنوان پنجره‌ای به باغ گل به بازار کتاب عرضه شود. او در این کتاب به چگونگی سروده شدن تعدادی از ترانه‌های خود نیز اشاره کرده ‌است. بیژن ترقی از سال ۱۳۳۵ش با رادیو ایران نیز همکاری می‌کرد. ترقی فعالیت ادبی خود را با استادانی چون ملک‌الشعراء بهار، امیری فیروزکوهی، نیما یوشیج و شهریار آغاز کرده بود و با هنرمندان و آهنگسازان نامی روزگار خود چون ابوالحسن صبا، رضا محجوبی، علی تجویدی، داریوش رفیعی و پرویز یاحقی همکاری نزدیک داشت. وی در ساعت ۲ بامداد شنبه، ۵ اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۸ در سن ۸۰ سالگی در منزلش درگذشت.

سخنوران نامی معاصر (۲/ ۸۹۳- ۹۰۱)؛ نام‌نامۀ موسیقی ایران (۸۵). ‌