مشرقی تبریزی

مشرقی تبریزی (د. ۸۵۹)

عبدالرحیم خلوتی (مشرقی)، شاعر خوشنویس و عارف که مورخان تاریخ ادبیات شرق و غرب از آثار و احوالش تا کنون یاد نکرده اند. وی فرزند شمس الدین محمد آق طبایی المشرقی است که در تبریز چشم به جهان گشود و خاستگاه وی ماوای قفقاز بوده است.

ابن کربلایی آورده است که شمس الدین محمد آق طبایی و عبدالرحیم خلوتی (مشرقی) شاگردان محمد مغربی بوده اند. خواجه خلوتی لقب و تخلص المشرقی اختیار کرد و آثار ذیل را سرود و ضمن دیوان خود آورد که اساسا رسالات و حواشی بر عرفان ابن عربی و اشعار صوفیانه است:

۱. مفاتیح الغیب؛ ۲. حاشیه بر شرح اصطلاحات شیخ عبدالرزاق کاشی؛ ۳. شرح نفوس شیخ صدرالدین محمد قونیوی؛ ۴. شرح بر قصیده معمای خمریه فارضیه؛ ۵. رساله سانحه سرمدیه؛ ۶. رساله مرآه العباد فی معرفه المعاد؛ ۷. شرح بر رباعی حورائیه؛ ۸. شرح بر بعضی از ابیات مشکله گلشن راز.

افزون بر طبع روان و تبحر در عرفان، مشرقی از مورخان فرهنگ معنوی روزگارش بود. ابن کربلایی از یکی از آثارش که بدست نیامده یاد می کند که در آن از احوال و آثار بیش از پنج تن از شیوخ صوفیه یاد کرده که عبارتند از کمال خجندی، شرف الدین طارمی، بابا فرج تبریزی، ابو منصور محمد حفظه العطار (د. ۵۷۱)، و اسمعیل سیسی.

پدر مشرقی، شمس الدین آق طبایی، به نوشته عبدالرزاق کرمانی و عبدالعزیز بن شیرملک واعظی، دو تن از نامی ترین نویسندگان احوال و آثار شاه نعمت الله، به فرموده شاه نعمت الله ولی، صوفی بنام و بنیانگذار طریقه نعمت اللهیه، به خلافت صوفیان تبریز برگزیده شد. این امر شاید نشان از آن باشد که مشرقی محضر شاه نعمت الله کرده است.

دیوان مشرقی نیز مانند دیوان مغربی بس متاثر از یک سده و نیم آموزه های صوفیانه و شروح اصول عرفان ابن عربی (د. ۱۲۴۰) است. از عناوین دیگر آثار مشرقی و اطلاعات اندکی که از احوال وی برجا مانده برمی آید که وی از نظر طرز و مشرب فلسفی به تصوف مغربی نزدیک بود؛ به دیگر سخن، پیرو ابن عربی و صدرالدین قونیوی (۱۲۷۴) بود.

شرحی که بر گلشن راز شبستری نوشته نشان از آن دارد که به طریقه پیروان، شارحان، و دوستداران آن اثر اقتدا کرده که یکی از برجسته ترین آثار ادبیات فارسی و آسان ترین درآمد بر اندیشه صوفیانه پس از ابن عربی است. 

شایان توجه است که طرز غزلسرایی مغربی و مشرقی اساسا مشتمل بر مضامین عاشقانه و خمریه است و به تقریب می توان گفت که نمونه های فارسی سانت sonnet انگلیسی است.

Leonard Lewisohn, "The Life and Poetry of Mashreqi ​Tabrizi", Iranian Studies, Vol. 22, No. 2/3 (1989), pp. 99-127