فصیحی هروی

فصیحی هروی، میرزافصیح‌الدین فرزند ابوالمکارم (۱۰۴۹ ق) شاعری که از بزرگان سادات هرات بود و نسبش به خواجه عبدالله انصاری (۴۸۱ ق) می‌رسد. نیای وی مولانا میرجان، به هنگام تصرف خراسان به دست عبیدالله‌خان ازبک، به همراه شماری از بزرگان هرات به بخارا مهاجرت کرد. فصیحی نیز مانند پدرش در بخارا به دنیا آمد و در ۹۷۷ ق با خانواده‌اش به هرات بازگشت. وی دوران جوانی را در هرات سپری کرد و پس از آن در خدمت حکمران خراسان، حسن‌خان شاملو (۱۲۰۷ ق) و پسرش حسن‌خان درآمد. فصیحی در ۱۰۲۲ ق به قصد دربار هند، از هرات به قندهار گریخت، اما چندی بعد دستگیر و به فرمان حکمران خراسان زندانی شد. اندکی پس از آن آزاد و از وی دلجویی کردند. فصیحی چون به هند نرفت، به ناچار دیوان اشعارش را به هند فرستاد، با آمدن شاه عباس اول در ۱۰۳۱ ق به هرات، مورد توجه شاه قرار گرفت و در ملازمت وی به قزوین رفت. پس از چندی به هرات بازگشت. وی را «ملک‌الشعراء خراسان» نامیده‌اند. وی در سرودن شعر، به‌ویژه قصیده و غزل، توانا بود و شاعرانی چون ناظم هروی، درویش واله و میرزاجلال اسیر شهرستانی، از شاگردان و تربیت یافتگان او هستند. وی خط شکسته را نیز به خوبی می‌نوشت. اشعارش ساده و روان و دارای مضامینی دقیق و عاشقانه و نزدیک به شاعران سبک خراسانی است و در عین حال از مفاهیم پیچیده و ترکیبات استعاری دشوار بر کنار است. نسخه‌ای از دیوان فصیحی در کتابخانۀ بانکی‌پور موجود است که شامل قصیده، غزل، قطعه، رباعی، ترکیب‌بند و ترجیع‌بند است. نسخۀ دیگری از دیوان او در کتابخانۀ انجمن آسیایی بنگال در کلکته نگه‌داری می‌شود که دارای دو مثنوی است. اوحدی، دیوان فصیحی را ۴۰۰۰ بیت و نصرآبادی دیوان کامل وی را ۶۰۰۰ بیت گفته‌اند. سفینه‌ای از اشعار وی با نام انتخاب قصاید و غزلیات میرزافصیح‌الدین هروی شامل ۱۰۰۰ بیت در نزد حسین پرتو بیضایی نگه‌داری می‌شود. این سفینه از روزگار خود فصیحی بجا مانده است.

دانشنامۀ ادب فارسی، ادب فارسی در افغانستان (۳ /۳۷۷).