فیض کاشانی
Biography
فیض کاشانی، ملامحسن، محمد بن شاه مرتضی بن شاه محمود ( ۱۰۰۷- ۱۰۹۱ ق) عالم، عارف، محقق، فقیه، محدث، مفسر، حکیم، متأله، متکلم، ادیب و شاعری که در قم به دنیا آمد. فیض و پدرش، ملاشاه مرتضی و فرزندش محمد علم‌الهدی و برادرش ملاعبدالغفور بن شاه مرتضی و فرزند برادرش نورالدین کاشانی و فرزند برادرش ملامحمد هادی یک خانوادۀ علمی بزرگ تشکیل دادند. فیض در قم نشو و نما یافت، سپس به شیراز رفت و در محضر سیّدماجد بحرانی علوم شرعی را آموخت و از فیلسوف بزرگ ملاصدرا علوم عقلی را فرا گرفت و با دختر وی ازدواج کرد. فیض از دو استادش و هم‌چنین از شیخ بهایی و ملامحمد صالح مازندرانی و ملامحمد طاهر قمی و ملاخلیل قزوینی و شیخ محمد فرزند صاحب معالم حدیث روایت کرده است. علامه مجلسی و سیّدنعمت‌الله جزایری از وی اجازۀ حدیث گرفتند. فیض در طول زندگی خود شاگردان متعددی داشته که گروهی از آنها، خود از علما و دانشمندان بزرگ محسوب می‌شوند و از آن دست می‌توان مولی ابوالحسن شریف فتونی عاملی اصفهانی مؤلف تفسیر مرات‌الانوار و علامه مجلسی صاحب بحارالانوار و سیّدنعمت‌الله جزایری مؤلف انوارالنعمانیه را نام برد که از او اجازۀ روایت داشته‌اند. فیض در تمام فنون شعری مهارت داشت و اشعار زیبایی از خود بجای گذاشت. او در کاشان درگذشت و قبر و آرامگاه او در آنجا مشهور است. فیض در حدود ۱۲۰ اثر در فنون مختلف دارد. آثارش عبارت‌اند از: وافی مشتمل بر احادیث چهار كتاب معتبر حدیث شیعه (كتب اربعه) و توضیح و حل مشكلات و تفسیر آیات آنها، این كتاب ۱۴جلد بوده كه در ۳ جلد بزرگ به قطع رحلی و چاپ سنگی چاپ شده است؛ شافی خلاصه‌ای است از كتاب وافی كه چند جلد است؛ نوادر درجمع احادیثی كه در كتب معتبر چهارگانۀ شیعه ذكر نشده است؛ المعارف در اصول اعتقادی بر اساس كتاب و سنت؛ نخبه در خلاصۀ احكام شریعت اسلام و سنن و آداب و مكارم اخلاق و صفات ناستوده؛ الحقایق مشتمل بر دسته‌بندی روایات معتبر در اسرار دین و شئون مختلف زندگی و جنبه‌های اخلاقی؛ عین‌الیقین، حق‌الیقین، علم‌الیقین، در فلسفه و كلام، هر سه چاپ شده است؛ صافی، اصفی، مصفی، هر سه در تفسیر قرآن مجید، چاپ شده است؛ الحق‌المبین ـ در كیفیت تفقه در دین ـ به پیوست الاصول‌الاصلیه چاپ شده است؛ بشارة‌الشیعه و اثبات اینکه فرقۀ ناجیه، طایفۀ شیعه است؛ اللب گفتاری مختصر دربارۀ حدوث عالم، كلام و فلسفه؛ اللباب اشاره به چگونگی علم خداوند به اشیا، قبل از ایجاد و بعد از آن دارد؛ سفینة‌النجاة در بیان مأخذ احكام فقهی و انتقاد از روش علمای اصول؛ مفاتیح‌الشرایع بهترین متن فقهی بر اساس مشرب اخباری و از زمان مؤلف و قرون بعدی، اعاظم فقها و مجتهدین شیعه، آن را شرح کرده‌اند. بهترین شرح آن به قلم سرآمد مجتهدین شیعه در قرن دوازدهم هجری، آقامحمدباقر اصفهانی مشهور به وحید بهبهانی است؛ معتصم‌الشیعه نیز در احكام شریعت مقدسه است؛ الاصناف در بیان طریق حصول علم به اسرار دین؛ منتخب رسائل اخوان‌الصفا در فلسفه و علوم عقلی؛ تشریح عالم در هیئت و نجوم؛ منتخب ابواب فتوحات مكیه در عرفان و تصوف از محی‌الدین ابن عربی؛ فهرست العلوم مختصری راجع به كلیۀ علوم عقلی و نقلی؛ منهاج‌النجاة در بیان علمی كه فرا گرفتن آن بر هر فرد مرد و زن مسلمان لازم است؛ اربعین در فضایل گوناگون حضرت امیرالمومنین (ع)؛ انوارالحكمه مختصر علم‌الیقین، با مطالب تازۀ فلسفی كه بر آن افزوده است؛ المحجة‌البیضاء فی احیاء الاحیاء تلخیص احیاء‌العلوم غزالی با حذف بعضی مطالب آن و افزودن روایات ائمۀ اهل بیت به جای احادیث سنیان؛ نقدالاصول ملخص علم اصول فقه و انتقاد از آن؛ الاصول‌الاصلیه در مأخذ احكام شریعت، بر اساس آیات و اخبار؛ الفت‌نامه در تحكیم پیوند دوستی میان اهل ایمان؛ منتخب مثنوی جلال‌الدین بلخی، ملای روم؛ منتخب غزلیات مولوی در دیوان شمس تبریزی؛ شرح صحیفۀ سجادیه به نحو ایجاز؛ شرح‌الصدر شرح زندگی او به قلم خودش؛ رساله در كلیۀ تألیفات خود با تاریخ اتمام هر یك از آنها؛ كلمات مكنونه در ریشه‌های علوم اهل معرفت؛ كلمات طریقه راجع به اقسام مردم از لحاظ گفتار و رفتار؛ كلمات مخزونه در علوم اهل معرفت و آرای آنها؛ منتخب الاوراد در اذكاری كه در شب و روز و هفته و ماه و سال تكرار می‌شود؛ خلاصة الاذكار، اذكاری كه برای هر كاری و هر وقت و هر حادثه رسیده است؛ جلاءالقلوب در انواع اذكار قلب و مهم‌ترین امری كه در اشاره به مهمات در اعمال و اوراد شرعی وارد شده است؛ قرة‌العیون در مراتب توحید و ایمان به خدا؛ ابواب‌الجنان در اثبات وجود عینی نماز جمعه در زمان غیبت امام زمان؛ شرائط‌الایمان تحقیق پیرامون نفی ایمان و كفر و مراتب هر یك؛ التطهیر در تهذیب اخلاق و تطهیر باطن؛ میزان‌القیامة راجع به محاسبات جهان دیگر؛ مرآة‌الاخرة در شناخت سرای دیگر؛ المشواق در كشف معانی و حقایق از لباس استعارات برای تفهیم محبت خدا و انس به ذات مقدس او؛ تهییج‌الشوق لاهل الذوق، راه صواب در علل و موجبات اختلاف مذاهب و تعیین مذهب حق؛ شهاب ثاقب در وجوب نماز جمعه در زمان غیبت امام عصر (ع)؛ اسرارالصلوة؛ آئینه شاهی؛ نوادرالاخبار؛ من لایحضره التقویم؛ تشریح‌العالم؛ دیوان شعر؛ مثنویات و گلزار قدس در مراثی، قصاید، رباعیات و غزلیات. اشعار فیض حكمت محض است. فیض در شعر بیشتر تحت‌تأثیر جلال‌الدین محمد بلخی در دیوان شمس و شمس‌الدین محمد حافظ قرار داشته است. چون هر دو مانند خودش در سطح عالی علوم عقلی و شرعی قرار داشته‌اند و قبل از اینکه شاعر باشند، دانشمند و تحصیلكرده بوده‌اند؛ چنان‌‌كه در میان انبوه شاعران طراز اول پارسی‌گوی، چون فردوسی، نظامی، عطار، سنایی، خاقانی، انوری، امیرمعزی، عسجدی، عنصری، سعدی و دیگران، تنها مولانا و خواجه چنین بوده‌اند و پس از این دو جامی را باید نام برد. فیض یکی از شخصیت‌های بارز اندیشه و دانش در قرن یازدهم هجری است و کوشش‌های او در حکمت و علم دنباله و نتیجۀ وجودی علم و فکر میرداماد و ملاصدرا از طرفی و شیخ بهاءالدین عاملی و شاگردان او و شیخ ماجد بَحرانی و حوزۀ علمی وی از طرف دیگر است که در وجود فیض گرد آمد. او هم محدثی جامع بود و هم فقیهی کامل و هم متتبّع در کلام و اصول و هم عارفی که به سر منشأ حقایق عرفانی راه یافته و هم حکیمی اشراقی که استدلال و اثبات را از طریقۀ مشّاییان به ارث برده و هم متفکری که گاه آزادی بازگشت به عالم عادی و رسمی به خویش می‌بخشیده است. به همین دلیل نمی‌توان او را تنها دنباله‌رو ملاصدرا شمرد، بلکه او ادامه‌دهندۀ مکتبی است در حکمت که آن را «مکتب فلسفی اصفهان» نامیده‌اند. فیض شاعر هم بود و مجموعۀ بزرگ اشعاری به زبان فارسی از او بازمانده که مشتمل بر انواع شعر از قصیده، غزل، قطعه، رباعی در منقبت و مناجات و بیان مطالب عرفانی و اخلاقی و جز آنهاست.
تاریخ ادبیات در ایران (۵/ ۳۲۸-۳۳۶)؛ تاریخ عرفان و عارفان ایرانی (۱۹۸- ۲۰۱)؛ دویست سخنور (۳۱۱- ۳۱۳).
