نظامی گنجوی

نظامی  گنجوی، جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف (تو ٥٢٠ یا ٥٣٠ یا ٥٣٥- وف ٦٠٢ یا ٦٠٤ یا ٦١٤ ق) حکیم و از شاعران بزرگ زبان فارسی است. نظامی از شاعران قرن ششم هجری و عصر سلجوقی است كه در گنجه به دنیا آمد. پدرش یوسف و مادرش رئیسه کردنژاد بود. برخی تذکره‌ها اصل او را از قهستان، فراهان، قم و تفرش می‌دانند. هر چند كه او از زادگاه خود خشنود نبود، اما تمام عمر خود را در گنجه سپری كرده است و همۀ عمر را جز سفر کوتاهی که به دعوت قزل ارسلان (٥٨١-٥٨٧ ق) به یکی از نواحی نزدیک گنجه کرد، در وطن خود باقی ماند. فضیلت نظامی منحصر به شعر و شاعری نبوده و از جوانی به فنون ادب و تاریخ و قصص علاقه داشته و در تحصیل علم همت کرده و به‌خصوص در نجوم صاحب اطلاع بوده است. دوران زندگی نظامی با دورۀ حکومت اتابکان آذربایجان و موصل و شروان‌شاهان هم زمان بوده است. تعلق خاطر نظامی به تصوف زندگانی وی را بیشتر با زهد و عزلت همراه کرده و این امر او را از وابستگی به دربارهای سلاطین دور کرده است. نظامی نیز مانند تمام بزرگان دانش و ادب در زمان جوانی به دانش‌اندوزی و كسب هنر و كمال اشتغال داشت. او به دلیل كوشش و رنج بسیار در راه فرا گرفتن دانش و ادب به آن مقام و مرتبۀ عالی در فرهنگ و سخنوری رسیده است. با مروری در آثار نظامی اهتمام بسیار او در كسب دانش‌های زمان را می‌توان مشاهده کرد. نظامی در طریقت و سیر و سلوك از مریدان اخی فرج زنجانی شمرده می‌شد و در زمان حیاتش از دوستی و همراهی افراد زیادی برخوردار بود. وی با اكثر معاصرانش چون خاقانی و عوفی معاشرت داشت. نظامی به آنها ارادت خاص داشته و حتی در مرگ خاقانی، مرثیه‌ای سروده است. در زمینۀ تاریخ مرگ نظامی اختلاف نظر وجود دارد، ولی برخی تذكره‌نویسان با اشاراتی كه در ابیات مثنویات نظامی بوده تا حدودی توانسته‌اند به آن سال‌ها پی ببرند و ‌آنها را به اختلاف سال‌های ٦٠٢یا ٦٠٤ یا ٦١٤ ق ذكر کرده‌اند. نظامی در گنجه درگذشت و آرامگاه وی تا اواسط عهد قاجار باقی بود و بعد از آن رو به ویرانی نهاد تا اینکه به وسیلۀ دولت محلی آذربایجان شوروی سابق مرمت شد. نظامی به دلیل سبك خاص ادبی  كه داشت، مورد توجه بسیاری قرار گرفته است، از جمله شاعرانی كه از آثار نظامی تقلید كرده‌اند امیرخسرو دهلوی، جامی، هاتفی، قاسمی، وحشی، عرفی، مكتبی، فیضی، فیاضی، اشرف مراغی، آذر بیگدلی، خواجوی كرمانی، هلالی جغتایی، مولانا هاشمی كرمانی و مولانا نویدی شیرازی بوده‌اند. نظامی غیر از شاعری و سخنوری در علوم عقلی به‌ویژه در فلسفه، منطق، ریاضیات و نجوم سرآمد بود. او در علوم نقلی نیز همانند اخبار، قرآن، فقه، احادیث تبحر و مهارت كامل داشت. اشعار نظامی در توحید و استدلال بر یگانگی خداوند و رد طبیعیون و دهریون است كه در مثنویات پنج‌گانه‌اش با استدلال‌های گوناگون و تعبیرات مختلف آمده است. قدرت بیان و برهان و وفور و كثرت اطلاع او در این زمینه شهرت بسیاری دارد. هر چند كه پیوند او با مكتب‌های صوفیان به درستی روشن نیست، اما از سخن و شعرش برمی‌آید كه انسانی وارسته و دور از وابستگی بوده است. وی به‌ویژه از پیوستن به دربارها و ارباب دولت پرهیز داشته است. نظامی هیچ‌گاه در مدح مبالغه ننمود و برای جلب نظر حكمرانان، شعر نساخت؛ او به‌خصوص در پایان عمر گوشه‌گیر و آزاده زیست و گردن در پیشگاه امر فرود نیاورد. نظامی آنچه از قول حكما و فلاسفۀ یونان، دربارۀ چگونگی آفرینش و نخستین آفریده بیان می‌كند، موافق عقیده و مذهب فلاسفه است، ولی آنچه را به‌عنوان گفته و رأی خود بیان می‌کند، موافق عقیدۀ حكما و دانشمندان اسلامی است كه نخستین آفریده را عقل می‌دانند. مقام علمی نظامی در غرب و شرق زبانزد همگان است، به‌عنوان مثال یان ریپكا (Jan Rypka) هفت پیكر نظامی را به زبان فرانسوی ترجمه نموده است. ویلهلم باحز، خاورشناس آلمانی نیز در مورد نظامی بحث و تحقیق كرده و هم‌چنین ویلسون (Wilson) خاورشناس انگلیسی، هفت پیكر نظامی را به انگلیسی برگردانده است. در ١٨١٢ م دو نفر از فضلای هند به‌نام‌های بدرالدین علی و میرحسین علی، اسكندرنامه را با نام منتخب شروح اسكندرنامه به چاپ رساندند. علاوه بر آن برتلس (Bertels) دانشمند روسی نیز در مورد نظامی تحقیقاتی انجام داده است. یك خاورشناس روسی دیگر به‌نام فرانسوا اردمان منتخبی از اسكندرنامه نظامی را با عنوان جنگ روس و روم به چاپ رسانده است. بعد از آن یك مستشرق دیگر روسی لوئی اسپیتز ناجل كتابی به‌نام لشكركشی اسكندركبیر نوشت كه مطالب آن‌را از اسكندرنامه نظامی اقتباس كرده بود. هربرت دودا، مستشرق چكسلواكی نیز كتاب فرهاد و شیرین را چاپ و منتشر كرده است. عبدالنعیم محمدحسن مصری هم كتابی به‌نام نظامی الگنجوی شاعر الفضیله در مصر به چاپ رساند. انگلیسی‌ها در قرون جدید از آثار نظامی به منظور آموزش زبان فارسی به كارمندان شركت هند شرقی استفاده می‌كردند، همانند كلیات نظامی، مخزن‌الاسرار، اسكندرنامه و خمسه نظامی نیز چاپ‌های متعددی از آن آثار شده است. از آثارش می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد: مهم‌ترین اثر او پنج گنج یا خمسه است که ابیات آن را حدود ٢٠٠٠٠ بیت نوشته‌اند و شامل مخزن الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر و اسکندرنامه که تمام مثنویاتش به سبک عراقی است. خمسه از پُر آوازه‌ترین منظومه‌های زبان فارسی است. نظامی توانست شعر تمثیلی را در زبان فارسی به حد اعلای تكامل برساند. نظامی در انتخاب الفاظ و كلمات مناسب، ایجاد تركیبات خاص تازه، ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند در هر مورد، تصویر جزییات و نیروی تخیل و دقت در وصف، ایجاد مناظر و ریزه‌كاری در توصیف طبیعت و اشخاص و احوال و به‌كار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار كسانی است كه بعد از خود نظیری نیافته است. قدیم‌ترین مثنوی نظامی مخزن‌الاسرار ٢٢٦٠ بیت دارد. این مثنوی در حدود سال ٥٧٠ ق به‌نام فخرالدین بهرام‌شاه بن داوود به نظم درآمد و مشتمل بر ٢٠ مقاله در مواعظ و حکم است و دارای اندیشه‌های زاهدانه و عارفانه است. در هر مقاله پس از شرح عنوان مقاله، برای تأثیرگذاری بیشتر داستانی کوتاه، اما پُر محتوا و دلنشین روایت شده است. مثنوی خسرو و شیرین شامل ٦٥٠٠ بیت است. این مثنوی داستان عشق خسرو پرویز پادشاه ساسانی به شیرین شاهدخت ارمنی است و در سال ٥٧٦ ق به پایان رسیده و از طرف شاعر به اتابک شمس‌الدین‌محمد جهان پهلوان بن ایلدگز تقدیم شده است. مثنوی لیلی و مجنون شامل ٤٥٠٠ بیت است که به سال ٥٨٤ ق به نام شروان‌شاه ابوالمظفر اخستان سروده شده، در این مثنوی داستان پُر سوز و گداز عشق مجنون (قیس عامری) از قبیلۀ بنی‌عامر و لیلی دختر سعد که از داستان‌های مشهور تازی در دورۀ جاهلیت است، به رشتۀ نظم درآمده است. مثنوی هفت‌پیکر یا هفت‌گنبد یا بهرامنامه در ٥١٣٦ بیت به سال ٥۹٣ ق به‌نام علاءالدین‌کرپ ارسلان پادشاه مراغه سروده شده است. این داستان از جمله قصه‌های ایرانی مربوط به دورۀ ساسانی است و شرح زندگی بهرام گور است. مثنوی اسکندرنامه ١٠٥٠٠ بیت دارد و در دو بخش به نام‌های شرفنامه و اقبالنامه به نظم درآمده است. در بخش اول نظامی اسکندر را به صورت فاتحی بزرگ و در بخش دوم در لباس حکیم و پیامبری خردمند معرفی می‌کند. نظم این مثنوی در سال ٥۹۹ به پایان رسیده و به‌نام نصرت‌الدین ابوبکر محمد جهان پهلوان نام‌گذاری شده است. نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد. اگرچه داستانسرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده، اما تنها شاعری که تا پایان قرن ششم هجری توانسته شعر تمثیلی را به حد اعلای تکامل برساند، نظامی است. وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزییات با نیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به‌کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است. با وجود آنکه آثار نظامی از نظر اطناب در سخن و بازی با الفاظ و آوردن اصطلاحات علمی و فلسفی و ترکیبات عربی فراوان و پیچیدگی معانی بعضی از ابیات، قابل خرده‌گیری است، ولی محاسن کلامش به‌قدری است که باید وی را یکی از بزرگ‌ترین شاعران ایران و در فن خود بی‌همتا و بی‌نظیر نامید. نظامی در بزم‌سرایی، بزرگ‌ترین شاعر ادبیات پارسی است. او در سرایش لحظه‌های شادکامی بی‌همتاست، زبانش شیرین و واژگانش نرم و لطیف و گفتارش دلنشین است. آن‌گونه که در بازگویی لحظه‌های رزم، نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد، به اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده است. وی خود را به اخلاق پای‌بند می‌داند و برخلاف بسیاری از شاعران و سرایندگان، هرگز در سروده‌هایش بی‌پرده سخن نگفته است. نظامی استاد مسلم شعر غنایی و داستان‌های عاشقانه در ادب فارسی است. تشبیهات و توضیحاتش، زیبا و هنرمندانه و بسیار خیال‌انگیزند. تازگی معانی و ابداع ترکیبات تازه که در شعر نظامی فراوان یافت می‌شود، کلامش را گاهی دچار ابهام می‌کند، کثرت لغات عرب و اصطلاحات علوم و اصول و مبانی فلسفه و معارف اسلامی سخن این شاعر را دشوار و پیچیده کرده است. نظامی از شاعرانی است که بی‌شک باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد یا تکمیل سبک و روش خاصی توفیق یابد. مهارتی که نظامی در تنظیم و ترتیب منظومه‌های خود به کار برده، باعث شده که به زودی آثار او مورد تقلید شاعران قرار گیرد و این تقلید از قرن هفتم هجری به بعد آغاز شد و در تمام دوره‌های ادبی زبان فارسی ادامه یافت.

اثرآفرینان (٦ /٥٤-٥٥)؛ تاریخ ادبیات در ایران (۲ /٧۹٨-٨٢٤).