محیط طباطبایی

محیط طباطبایی، محمد، فرزند سیدابراهیم (۱۲۸۱-۱۳۷۱ ش) محقق، نویسنده، تاریخ‌نگار، روزنامه‌نگار و شاعری که متخلص به «محیط» بود. وی در زوارهٔ اصفهان به دنیا آمد. تحصیلات مقدماتی و علوم قدیمه را در زادگاهش فرا گرفت. در ۱۳۰۰ ش به اصفهان رفت و به تحصیل مقدمات طب جدید پرداخت که لازمهٔ آن تحصیل زبان فرانسه بود، ولی پس از مدتی منصرف شد و در ۱۳۰۲ ش به تهران رفت و از مدرسهٔ دارالفنون دیپلم ادبی دریافت کرد و به مدرسهٔ حقوق وارد شد. سه سال بعد به خدمت وزارت معارف درآمد و برای تدریس و مدیریت دبیرستان به خوزستان رفت. پس از سه سال خدمت در خوزستان به تهران بازگشت و به تدریس تاریخ و جغرافیا در دارالفنون و نیز در دانشکدهٔ افسری پرداخت. مدتی نیز ریاست دبیرستان‌های شرف و معرفت را به عهده داشت. مقاله‌های تاریخی و ادبی محیط طباطبایی از ۱۳۰۶ ش در نشریات معروفی چون شفق سرخ و روزنامهٔ ایران منتشر می‌شد. سلسله مقالات او دربارهٔ محمد زکریای رازی و اعزام محصل به اروپا، موجب شهرت او به‌عنوان پژوهشگری دقیق شد، در همان حال نیز به‌عنوان مدرس تاریخ و جغرافیا و معلم زبان‌دان شناخته شده بود. محمد محیط طباطبایی در ۱۳۱۳ ش با ایراد خطابه‌ای با عنوان «عقیدهٔ دینی فردوسی» در کنگرهٔ هزارهٔ فردوسی، توانایی علمی و پژوهشی خود را به نمایش گذاشت و در نظر دانشمندان ایرانی و خارجی حاضر در آن مجمع، به عنوان پژوهشگر احترام بسیار کسب کرد. وی ضمن خدمت در وزارت معارف و بعدها وزارت فرهنگ، به نگارش مقالات تحقیقی‌اش ادامه ‌داد که در طی سال‌ها تعداد آنها از ۱۵۰۰ مقاله فراتر رفت. مدتی مدیریت مجلهٔ آموزش و پرورش (وابسته به وزارت فرهنگ) را نیز به عهده داشت. وی مجلهٔ محیط را در ۱۳۲۱ ش و بار دیگر در ۱۳۲۶ ش دایر کرد. بین سال‌های ۱۳۲۷ - ۱۳۳۴ مدت دو سال سمت مستشار فرهنگی ایران در دهلی را به عهده داشت و چهار سال رایزن فرهنگی ایران در عراق و سوریه و لبنان بود. در ۱۳۲۹ ش در نخستین کنگره ابن‌سینا در بغداد به زبان عربی، تحقیقی در مورد تولد ابن‌سینا عرضه کرد. در  ۱۳۳۷ ش از شغل معلمی بازنشسته شد. از همان سال به دعوت رادیو ایران برنامهٔ رادیویی مرزهای دانش را دایر کرد که اختصاص به گفتارهایی در زمینهٔ فرهنگ و ادب و تاریخ داشت. این گفتارها از سوی خود او یا استادان و محققان برگزیدهٔ او ارائه می‌شد و دقت نظر محیط طباطبایی در انتخاب موضوع گفتارها در این برنامه‌ها آشکار بود. تعداد گفتارهایی که خود او در برنامهٔ مرزهای دانش ایراد کرد، بیش از ۴۵۰ موضوع بود. زمانی که در اواخر دههٔ ۱۳۴۰ ش دانشگاه تهران از او برای تدریس دعوت کرد، آن دعوت را دیرهنگام دانست و نپذیرفت. در ۱۳۵۷ ش نخستین جایزهٔ آثار ملی از سوی انجمن آثار ملی به او اعطا شد. در ۱۳۵۹ ش برای دومین بار در کنگره ابن‌سینا شرکت کرد و در اواخر ۱۳۶۲ ش نیز در کنگره خوارزمی سخنرانی نمود. در ۱۳۶۹ ش به عضویت فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزیده شد. محمد محیط طباطبایی در آستانهٔ 90 سالگی در تهران درگذشت. پیکر او طبق وصیت در برج طغرل در مجاورت ابن‌بابویه در شهر ری دفن شد. آثار محیط طباطبایی متجاوز از ۲۵۰۰ مقاله و ۶۰۰ خطابه ‌است. از آثارش می‌توان تاریخ اعزام محصل به اروپا؛ زندگی محمد زکریای رازی؛ دوران نادر؛ تاریخ تحول نثر فارسی در قرن سیزدهم؛ تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران؛ نقش سیّدجمال‌الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین؛ جغرافیای نو؛ شرح حال فردوسی؛ مقدمهٔ نگارستان عجایب و غرایب را نام برد.

اثرآفرینان (۵ /۱۹۶-۱۹۷)؛ سخنوران نامی معاصر ایران (۵ /۳۱۹۸-۳۲۰۲).