صبا، ابوالحسن

صبا، ابوالحسن (۱۲۸۲-۱۳۳۶ ش) نوازندۀ ویلون، سه‌تار، آهنگساز، معلم، تئوریسین و یكی از بزرگترین هنرمندان موسیقی كلاسیك ایران در قرن بیستم بود. او در خانواده‌ای از اعیان قدیم تهران متولد شد و زیر نظر پدرش كه پزشك دربار بود، توانست از بهترین استادان موسیقی اواخر عصر قاجار درس بگیرد و با سازهای مختلفی آشنا شود. به‌طوری كه در پانزده‌سالگی، اكثر سازهای مهم كلاسیك ایران به استثنای تار و نی را به خوبی می‌نواخت. وی ضمن اینکه تحصیلات دبیرستانی خود را در مدرسۀ آلمانی زبان‌های تهران ادامه می‌داد، هم‌چنین زیر نظر دو استاد اروپایی، نواختن ویلون را فرا گرفت و پس از آن، هر چه را كه از موسیقی ایرانی می‌دانست، به این ساز انتقال داد و شهرت او به عنوان نوازنده‌ای استاد در دو ساز ویلون و سه‌تار، در تهران اوایل قرن بیستم پیچید. آخرین استاد او علینقی وزیری بود كه ساختاری نوین و بسیار وسیع را برای نوسازی موسیقی ایرانی عصر قاجار ارائه داد و روش او تبدیل به مكتب نوین موسیقی كلاسیك ایرانی شد. صبا در مدرسۀ وزیری، تكنواز اركستر آن شد و از سال‌های ۱۳۱۶-۱۳۱۷ ش به ضبط صفحه‌های گرامافون پرداخت. سایر فعالیت‌هایش عبارت‌اند از: بنیانگذاری مكتب كلاسیك ویلون ایرانی و تدریس آن، تألیف سه دوره كتاب برای آموزش ردیف (رپرتوار كلاسیك موسیقی ایرانی) برای ویلون، چهار دوره برای سنتور و یك دوره برای سه‌تار، ساختن آهنگ‌هایی كه خیلی زود تبدیل به آثار ماندگار شدند و در تدریس موسیقی ایرانی مورد استفاده قرار گرفتند، آموزش ویلون، سنتور، آواز و سایر سازهای ایرانی به هنرجویان در سال‌های ۱۳۱۰ ـ ۱۳۳۶ ش در هنرستان موسیقی ملی و در محل زندگی‌اش، شركت در ضبط صفحه‌های گرامافون در سال‌های ۱۳۱۶ ـ ۱۳۱۹ ش، نوازندگی در رادیو تهران ( ۱۳۱۵ ـ ۱۳۱۹ ش) سرپرستی اركسترهای مختلف، نوشتن ردیف‌های استادان قدیم، تربیت تعداد زیادی موسیقیدان جوان كه در سال‌های ۱۳۱۵ ـ ۱۳۱۹ ش جزو مهم‌ترین هنرمندان كشور شدند و شركت فعال در تأسیس برنامه‌های گل‌ها كه از همان ابتدا با راهنمایی‌های استادانۀ صبا و حمایت پیرنیا انجام شد. صبا به علت بیماری و ضعف جسمی و نیز تمایل به مطرح كردن شاگردان جوانش به جای خود، نتوانست كه به جز در برنامه‌های گل‌های جاویدان و اوایل برنامۀ گل‌های رنگارنگ، حضور خیلی آشكاری داشته باشد؛ اما نفوذ تفكر و سلیقۀ هنری او در این برنامه‌ها مشخص است و هنرمند بزرگ و همكار او، روح‌الله خالقی نیز از این نوع تفكر حمایت می‌كرد. گذشته از نمونه‌های اندكی كه از هنر ویلون‌نوازی او در گل‌ها ضبط شده، حضور چند تن از شاگردان مكتب آواز او (غلامحسین بنان، ملكه برومند و آذر عظیما) نیز در این برنامه‌ها قابل توجه است. هم‌چنین شاگردان برجستۀ او كه هنرمندان آیندۀ این برنامه‌ها بودند (تجویدی، بدیعی، خُرّم، كسایی، تهرانی و . . .) سلیقۀ هنری صبا را در برنامه‌های گل‌ها، تا حد امكان و استعداد خود، اجرا كردند. با این حال، از آثار كلاسیك و جاویدان صبا برای موسیقی ایرانی در طی ۲۳ سال برنامۀ گل‌ها كمتر استفاده شد، در حالی که هنر سه‌تارنوازی او در بالاترین سطح بود. مجموعه آثار صبا به صورت سی دی منتشر شده (تهران، ماهور، ۱۳۷۶ش) و مجموعه‌های دیگری نیز در دست انتشار است. ابوالحسن صبا، نمونه‌ای کامل و مجسم از میراث موسیقی قدیم ایرانی همراه با استعدادی نوگرا، خلاق، اصیل و «معیار» است و هیچ موسیقیدان دیگری نتوانسته به پای او برسد. گذشته از این، مقام عرفانی او نیز بسیار مورد توجه موسیقی‌شناسان اخیر قرار گرفته است.