وحدی مراغی اصفهانی

اوحدی مراغی اصفهانی، رکن‌الدین، اوحدالدین، فرزند حسین (۶۷۰ یا ۶۷۳- ۷۳۸ ق) عارف و شاعری که اسم او را ‏در همۀ منابع به همین صورت ضبط کرده‌اند. اسم یا لقب «اوحدی» در برخی منابع «اوحدالدین» و در بعضی ‏‏«رکن‌الدین» و نسبتش نیز در مآخذ گاه «اصفهانی» و گاه «مراغی» است، زیرا پدرش اصفهانی بوده و زادگاه او ‏هم اصفهان بوده و به همین دلیل، هم به «مراغی» و هم به «اصفهانی» مشهور است. دربارۀ اصل‌ و زادگاه‌ اوحدی‌، دو نظر ‏متفاوت ‌ابراز شده ‌است‌: بسیاری ‌اصل‌ او را از مراغه‌ دانسته‌اند و گفته‌اند كه‌ بیشتر عمرش را در اصفهان‌‏گذرانده ‌است؛ اما سعید نفیسى با عنایت ‌به ‌برخى‌ از سروده‌های‌ اوحدی‌، زادگاهش‌ را اصفهان‌ دانسته ‌كه ‌بعدها ‏مقیم ‌مراغه ‌شده ‌است. اگر گفتۀ نفیسى ‌درست باشد، چنین ‌به ‌نظر مى‌رسد كه ‌اوحدی ‌در جوانى ‌از زادگاهش ‏اصفهان‌ خارج‌ شده و به ‌سیاحت‌ در بسیاری‌ از شهرها پرداخته ‌است‌. وی در دیوانش به شهرهای بصره‌، بغداد، ‏دمشق‌، سلطانیه‌، كربلا، كوفه‌، نجف‌، قم‌ و همدان‌ اشاره کرده است. او مدت‌ها در آذربایجان‌ در‌ غربت ‌مى‌زیست تا ‏سرانجام ‌پیش‌ از ۷۰۶ ق مقیم‌ مراغه ‌پایتخت ‌ایلخانان ‌شد و از آنجا در زمان ‌ابوسعیدخان‌ به‌ تبریز رفت ‌و ‏سلطان ‌و وزیرش‌غیاث‌الدین‌محمد بن‌خواجه‌ رشیدالدین ‌فضل‌الله ‌وی را اكرام‌ كردند. اوحدی‌ در سال‌های ‌‏‏۷۳۲- ۷۳۳ ق در این‌شهر اقامت‌ داشت، ولى ‌در پایان‌ عمر به ‌مراغه ‌بازگشت‌ و در آنجا‌ درگذشت ‌و همان‌جا ‏به ‌خاك‌ سپرده ‌شد. مقبره‌اش ‌اكنون ‌در مراغه ‌باقى ‌است. اوحدی‌ را با صفاتى ‌چون‌ «عارف‌» و «موحد» ستوده‌اند. از ‏چگونگى‌ دانش‌اندوزی وی اطلاعى‌ در دست‌ نیست‌. از آثارش دیوان اشعار مشتمل بر قصاید، ترجیعات، غزلیات ‏و رباعیات در ۸۰۰۰ بیت؛ ده‌نامه یا منطق‌العشاق در حدود ۶۰۰۰ بیت که در ۷۰۴ ق به پایان رسیده است؛ ‏موضوع این منظومه بیان احوال عاشق و معشوقی است که ناز و نیاز عاشقانۀ خود را در نامه‌هایی که به یکدیگر ‏فرستاده‌اند، بیان کرده‌اند. این منظومه را اوحدی بنا به درخواست و به‌نام خواجه وجیه‌الدین یوسف بن ‏اصیل‌الدین بن خواجه نصیرالدین طوسی ساخته است. جام‌جم در ۴۵۷۱ بیت به سبک حدیقة‌الحقیقه سنایی ‏غزنوی و به تقلید و استقبال از آن، این منظومه را اوحدی به نام غیاث‌الدین محمد، وزیر پادشاه مغول را ساخته ‏و آن را در ۷۳۲ یا ۷۳۳ ق به پایان رسانده است. جام‌جم اگرچه به پیروی از حدیقه سنایی ساخته شده، ولی از ‏حیث کیفیت نظم مطالب و حتی از باب کیفیت موضوعات نسبت به آن تازگی دارد و کتاب جامعی در اخلاق ‏و تصوف است و در عین حال یکی از بهترین منابع تحقیق در اوضاع اجتماعی زمان نیز شمرده می‌شود، کتاب بعد ‏از ذکر مقدمات طویل به سه دور تقسیم شده است. دور اول در مبدأ آفرینش، دور دوم در کیفیت معاش اهل دنیا و دور ‏سوم در معاش و احوال آخرت. مثنوی جام‌جم در عین اشتمال بر معانی بلند، بسیار ساده و روان و مطبوع و ‏خالی از تعقید و ایهام است. ده‌نامۀ اوحدی؛ از جمله ده‌نامه‌های ممتاز فارسی و دارای تازگی‌های بسیار در ذکر ‏تمثیلات کوتاه و غزلیات شیرین و لطیف در مطاوی ابیات مثنوی و در همه حال سادگی و رسایی کلام است. ‏قصایدش در وعظ و تحقیق و ذکر حقایق عرفانی است و غزلیات و ترجیعاتش دارای نکته‌های عرفانی و معانی ‏غنایی و عشقی بسیار است.‏

تاریخ ادبیات در ایران (۳ /۸۳۱- ۸۴۴)؛ دایرة‌المعارف فارسی (۱ /۲۹۲)؛ دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی (۱۰‏‏/۶۹۱- ۶۹۲).‏