پرتو شیرازی

پرتوی شیرازی (وف ۹۲۸ ق) حکیم، منجم، عارف و شاعر قرن ۹ و اوایل قرن ۱۰ هجری که همۀ تذکره‌نویسان، حتی معاصرانش مانند امیرعلیشیر نوایی و سام‌میرزا او را شیرازی می‌دانند. برخی منابع پرتوی را لاهیجانی دانسته‌اند که در جوانی به شیراز مهاجرت کرده است. در برخی منابع نیز از دو شاعر به نام‌های پرتوی لاهیجی و پرتوی شیرازی یاد شده است. از تاریخ ولادت پرتوی آگاهی دقیقی در دست نیست و در باب تاریخ وفاتش نیز اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی وفاتش را در ۷۱ سالگی و در ۹۴۱ ق و مدفن وی را شهر بغداد ذکر کرده‌اند، اما این مطلب درست نیست و پرتو در ۹۲۸ ق در شیراز درگذشت و در جوار آرامگاه سعدی به خاک سپرده شد. پرتوی با شهیدی قمی و اهلی شیرازی معاصر بود و جوانی وی بیشتر صرف خوشگذرانی و قلندری شد؛ اما در پایان عمر از کارهای گناه‌آلود دوران جوانی توبه کرد. وی دانش‌های عقلی را نزد جلال‌الدین محمد دوانی فرا گرفت و به‌خصوص در علم تصوف و طریقت، مهارت یافت. چنان‌که دوانی مرتبۀ وی را در مقامات عرفانی می‌ستود. پرتوی شیرازی در عهد ابراهیم‌خان ابوالفوارس زندگی می‌کرد، اما ۲۱ سال از آخر عمرش را در زمان سلطنت شاه اسماعیل صفوی گذرانید. وی در علم پزشکی و نیز در دانش نجوم مهارت داشت، چنان‌که تقویمی به‌نام شاه‌اسماعیل صفوی (۹۰۵- ۹۳۰ ق) نوشت و در آن، واقعۀ چالدران و شکست شاه ‌اسماعیل و تصرف تبریز به دست سلطان سلیم‌عثمانی را ــ که به فرار شاه‌اسماعیل و تغییر خطبه و سکه انجامید ــ پیشگویی کرد. وی بارها به سفر حج رفت. پرتوی از گویندگان به‌نام عهد خویش و در انواع سخن استاد بود، از این‌رو، بیشتر معاصران و نویسندگانی که به شرح ‌احوالش پرداخته‌اند، استادی او را در شاعری ستوده‌اند. دیوان پرتوی مشتمل بر ۴۰۰۰ بیت غزل و قصیده است. پرتوی در پایان عمر یک مثنوی نیز به شیوۀ حدیقة‌الحقیقه سنایی سروده، اما در میان مردم چندان شهرتی نیافته است. شهرت پرتوی بیشتر به سبب سرودن ساقی‌نامه اوست. برخی ساقی‌نامه‌اش را به فردوسی نسبت داده‌اند و گفته‌‌اند که فردوسی در ابتدا، پرتوی تخلص می‌کرده است. این اثر ۲۸۱ بیت و در بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف است. حدود ۱۲۵ بیت از این مثنوی در عرفات العاشقین و تمامی آن در تذکرۀ میخانه ذکر شده است. ارزش ساقی‌نامه پرتوی بیشتر در گسترش مطالب و مضمون‌های متداول در ساقی‌نامه‌ها و بیان احساسات متنوع شاعرانه و عارفانه در این‌گونه اشعار است؛ طوری که بیشتر متأخران از روش وی پیروی کرده‌اند. پرتوی در ساقی‌نامه خود کوشیده تا از تعقید و تکلف دور باشد، او به مدح حضرت‌ علی (ع) نیز پرداخته است. از این ساقی‌نامه، شماری نسخۀ خطی بر جای مانده است. گلچین معانی ۳ غزل پرتوی را در تعلیقات خود بر تذکرۀ میخانه آورده است و تذکره‌نویسان دیگر نیز ابیاتی از او را به صورت پراکنده نقل کرده‌اند. برخی از اشعار پرتوی به شاعره‌هایی ساختگی نسبت داده شده است، از جمله بی‌بی آرزوی سمرقندی و پرتوی طلاکش که اوحدی غزل پرتوی به مطلع «منم ز نیک و بد دهر دم فرو برده» را از او دانسته است. این طلاکش رفته‌رفته به بی‌بی پرتوی و سرانجام به شاعرۀ ساختگی دیگری به‌نام پرتوی تبریزی تبدیل شد و غزل مزبور به وی منسوب شد. شاعران دیگری نیز «پرتوی» تخلص می‌کرده‌اند که منابع درخور توجهی در باب ‌آنها در دست نیست و در نتیجه اطلاعاتی که از ‌آنها به دست می‌آید نیز چندان درخور اعتنا نیست. از جملۀ این شاعران می‌توان از پرتوی اسفراینی نام برد.

اثرآفرینان  (۲ /۱۸)؛ تاریخ ادبیات در ایران  (۵ /۶۴۸- ۶۵۳)؛ دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی  (۱۳ /۵۸۰- ۵۸۱).