حیرت (شیخ الرئیس قاجر)

حیرت، شیخ‌الرئیس قاجار، ا‌بوالحسن‌میرزا، فرزند فتحعلی‌‌شاه (۱۲۶۴- ۱۳۳۶یا ۱۳۳۸ ق) خطیب، عالم و شاعری که متخلص به «حیرت» بود. وی در تبریز به دنیا آمد. در ۶ سالگی او را به مکتب ملاعبدالعلی بردند که آموزگار امیرزادگان بود و قرآن و خواندن و نوشتن فارسی را آموخت و تعلیم خط نیز گرفت. از آن پس به فرا گرفتن صرف و نحو پرداخت. شیخ‌الرئیس در ۱۱ سالگی به اتفاق پدر به تهران آمد و در مدرسۀ ملاآقا‌رضا نحو و منطق را از محضر ملاعلی دماوندی فرا گرفت و پس از چندی او را به مدرسۀ نظامی سپردند و مدت دو سال نیز به آموختن حساب و هندسه پرداخت. وی به مشهد عزیمت کرد و علوم ادبی و عربیه را نزد استادان هر فن تکمیل نمود و حکمت و کلام را نزد ملاابراهیم سبزواری که از شاگردان حاج‌ملاهادی سبزواری بود، فرا گرفت. از آن پس به عتبات سفر کرد و در نجف اشرف و کربلا از مراجع بزرگ، چون حاج‌میرزا حبیب رشتی، فاضل ایروانی و شیخ زین‌العابدین مازندرانی فقه و اصول و سایر علوم اسلامی را یاد گرفت و سفرهایی به حجاز، استانبول و هندوستان کرد و به تدریس و تبلیغ پرداخت. پس از بازگشت به تهران از ناصرالدین‌شاه قاجار لقب «شیخ‌الرئیس» گرفت و مأمور خدمت در آستان قدس رضوی شد. در خراسان با آصف‌الدوله حاکم آن ولایت اختلاف پیدا کرد و از راه عشق‌آباد به استانبول رفت و در آنجا به عضویت «انجمن اتحاد اسلام» درآمد و مورد توجه سلطان عبدالحمید قرار گرفت و کتاب اتحاد اسلام را برای او نوشت. بعد از چندی به ایران بازگشت و در نهضت مشروطه با مشروطه‌خواهان همراهی کرد و در انتخابات دورۀ دوم مجلس به نمایندگی مردم مازندران انتخاب شد. وی در تهران درگذشت و در صحن حضرت عبدالعظیم (ع) دفن شد. شیخ‌الرئیس در شمار دانشمندان و ادیبانی بود که بر نظم و نثر توانایی کامل داشت و زبان فرانسه را نیز می‌دانست. در اشعارش مضامین عالی یافت می‌شود و خود می‌گوید: «‌این بنده را ابتدای شباب، به تشویق احباب، به سرودن اشعار و نمودن افکار رغبتی تمام بود و بدون تکلف و توقف معانی لطیفه را که در خاطر مخزون بود، طی سخنی موزون بیرون آورده، به اقتضای موارد غزلیات و قصاید پرداختمی». از آثارش می‌توان دیوان شیخ‌الرئیس چاپ بمبئی که شرح‌حالش نیز در مقدمۀ همان دیوان به قلم خودش مسطور است و نیز دو اثر به نام‌های اتحاد اسلام و منتخب‌النفیس؛ رسالۀ نقد فرقه‌ها؛ فصل‌الخطاب و سفرنامۀ استانبول را نام برد.

آثار عجم (۵۲۹- ۵۳۰)؛ اثرآفرینان (۳/ ۳۶۳)؛ سخنوران نامی معاصر ایران (۲/ ۱۲۲۰-۱۲۱۵).