خاقان (فتح علی شاه)

خاقان، فتحعلی‌شاه قاجار فرزند حسینقلی جهانسوز (وف ۱۲۵۰ ق) دومین شاه از دودمان قاجار بود که از (۱۲۱۲یا ۱۲۱۳- ۱۲۵۰ ق) به مدت ۳۶ سال و ۸ ماه فرمانروایی کرد. محل تولد فتحعلی‌شاه شهرستان دامغان در کوچه‌ای است که به موجب این تولد هم‌چنان به نام کوچۀ مولودخانه مشهور عام است. کریمخان‌زند پس از سرکوب شورش محمدحسن‌خان قاجار در شمال ایران دو پسر وی به‌نام‌های آغامحمدخان و حسینقلی‌خان را مورد لطف و نوازش خویش قرار داد. وی محمدخان را با خود به شیراز برد و حکومت دامغان را نیز به برادر دیگر حسینقلی‌خان سپرد که فرزند حسینقلی‌‌‌خان جهانسوز برادر جوان‌تر آغامحمدخان قاجار بود. فتحعلی‌شاه پس از کشته شدن عمویش آغامحمدخان به پادشاهی رسید. نام اصلی فتحعلی‌شاه باباخان بود، ولی به هنگام تاج‌گذاری نام فتحعلی را که نام نیای خود فتحعلی‌خان قاجار بود، برای خود برگزید. جنگ‌های ایران و روسیه در دورۀ قاجار که به جدا شدن سرزمین‌های قفقاز از ایران انجامید، در زمان این پادشاه رخ داد. می‌توان گفت که روند پاره‌پاره شدن خاک ایران با پادشاهی‌اش آغاز شد. ولیعهد او پسرش عباس‌میرزا بود که در این جنگ‌ها از خود دلاوری نشان داد. عباس‌میرزا که ولیعهد فتحعلی‌شاه بود، پیش از وی مرد. پس از مرگ عباس‌میرزا پسر او محمدمیرزا ولیعهد شد که پس از مرگ فتحعلی‌شاه با نام محمدشاه برتخت نشست. فتحعلی‌شاه پس از به قدرت رسیدن با نزدیک شدن به علمای شیعه و مجتهدان تلاش زیادی کرد تا پایه‌های مشروعیت قدرت نوپای قاجار را در میان مجتهدانی که هنوز در آرزوی دوران صفوی بودند، محکم کند و تا حدود زیادی نیز موفق بود. وی توانست در جنگ‌های ایران و روس از حمایت علما در ترغیب مردم به جهاد بهره‌مند شود. فتحعلی‌شاه ۱۵۸ همسر و ۲۶۰ فرزند داشته ‌است. القابی مانند «قاآن افخم»، «خاقان اعظم»، «نواب همایون»، «کامکار معظم»، «اولوالامر محترم»، «نواب مالک‌الرقاب»، «خدیو صاحبقران»، «شاه شاهان»، «ابوالخواقین»، «بدرالسلاطین»، «شمس‌الملوک»، «سلطان یوزاغلان»، «نواب اقدس والا» و «شهنشاه عالم تمام» را فتحعلی‌شاه به خودش اعطا کرده بود. حك كردن متن سلطان صاحبقران فتحعلی‌شاه قاجار ۱۲۴۴ ق روی الماس دریای نور كه باعث كاهش ارزش این الماس شده است، حكاكی تصویر خود روی قسمتی از آثار تاریخی ساسانی در طاق بستان كه باعث وارد آمدن خسارات عمده به آثار ساسانی شده است، از دست رفتن بخش‌های اران، گرجستان، تركمنستان و ... عهدنامه‌های ننگین تركمانچای و گلستان همه در زمان او اتفاق افتاد. وی متخلص به «خاقان» بوده و بیت مشهوری برای باغ دلگشا ساخته و در آنجا خود را به این نام تخلص کرده است. در مجمع‌الفصحاء این نام به صورت «صاحبقران قاجار قوینلو» ضبط شده و در آنجا پس از شرح مفصلی از زندگانی وی نمونه‌هایی از اشعارش آمده است. ادوارد براون، هدایت تجدید حیات ادبی و بهبودی و سلامت ذوق شعری را از تشویق فتحعلی‌شاه دانسته است و می‌نویسد: خود او هم به تخلص «خاقان» اشعار می‌سرود و عدۀ کثیری از شاعران را به دربار گرد آورد. از دادگری و عدالت‌پروری او مورخان به نیكی تمام یاد كرده‌اند و به «خاقان صاحبقران» شهره یافته است. مؤلف تذكرۀ مصطبه خراب كه خود از ملك‌زادگان قاجار بود، دربارۀ او آورده است: «الحق در مدت چهل سال ایام حكومتش ابنای زمان صغیرا و كبیرا مرفه‌الحال در سایه عدالتش آسوده و همواره ابواب رأفت و رحمت بر روی اهالی ایران گشوده است، انصافاً پس از بهرام‌گور و استیلای عرب و عجم سلطانی با این فراعت و عیش الی زماننا هذا نزیسته ...». محمودمیرزا قاجار مؤلف تذكرۀ سفینة‌المحمود ذیل عنوان «خاقان»‌ پس‌از ذكر شرح‌كشافی ‌از خدمات و غزوات فتحعلی‌شاه، تمام آثار منظوم او را در مجلس اول نقل كرده است و این همه، روشنگر قریحۀ ذاتی و احساس شاعرانۀ این پادشاه است. این پادشاه ادیبان و شاعران را دوست داشت و دیوان اشعارش چند بار در بمبئی و تهران به چاپ رسیده است. آخرین چاپ آن در ۱۳۳۳ شمسی در تهران بوده است.

لغت‌نامه دهخدا (۶/ ۹۳۲۵- ۹۳۲۶) فرهنگ شاعران زبان پارسی از آغاز تا امروز (۱/ ۱۸۰).