کسائی مروزی

کسایی مروزی، حکیم مجدالدین، ابواسحاق، ابوالحسن علی (۳۴۱- ۳۹۲ ق) شاعری که متخلص به «کسایی» بود. وی در مرو به دنیا آمد و علاوه بر شاعری در مراتب علمی و به‌ویژه در علم صرف بر دیگران مقدم بود. در پایان عهد سامانی و اوایل عهد غزنوی می‌زیست. در آغاز کار مداح وزیرانی چون عبیدالله بن احمد عتبی (وف ۳۷۲ ق) وزیر نوح بن منصور سامانی و شاهانی چون سلطان محمود غزنوی بود، ولی در پایان عمر از این کار پشیمان شد. ناصر خسرو معاصر وی بود و در قصاید خود از او بسیار یاد می‌کند. وی در عهد خود مشهور بوده و با توجه به اشعارش از شاعران شیعی زمان خود به‌شمار می‌آید. کسایی در مدح حضرت امیرالمؤمنین (ع) اشعار زیادی دارد و نخستین شاعری بود که در موعظه و حکمت به مراحل مهمی از پیشرفت رسید. وی در آخر عمر به تهذیب نفس و تصفیۀ باطن پرداخت و در کسوت زهد و ورع زیست. کسایی از شاعران بزرگ قرن چهارم هجری است که استواری و زیبایی اشعارش به‌ویژه منسوب بودن آنها به اهل ‏بیت علیهم‏السلام، شعر او را تا امروز ماندگار ساخته است. او نخستین شاعر مدیحه‌گو ‌و مرثیه‌سرای اهل‏بیت علیهم‏السلام در زبان فارسی است و پرچم‏دار شعر فارسی شیعی شناخته می‏شود. کسایی مروزی که از او با عنوان «حکیم» یاد شده، در دوران خفقان سیاسی و اجتماعی عصرش، با اشعارش، اسلحۀ قلم و اندیشه را به سوی بیدادگران زمانش نشانه رفت. بیدارگری، آزادی‏طلبی و سرزنش دشمنان اهل‏بیت علیهم‏السلام، مهم‏ترین ویژگی فکری شعرش به‌شمار می‏آید. آثارش افزون بر اهمیتی که از نظر شعر، ادب و زبان فارسی دارد، نکته‏های ارزنده‏ای را نیز از وضع اجتماعی و فرهنگی فراموش شدۀ آن دوره بیان می‏کند. ترویج مذهب تشیع، ظلم‏ستیزی، مداحی و مرثیه‏سرایی اهل بیت علیهم‏السلام، پند و اندرزهای حکیمانه، نگرشی متعالی به جهان هستی و زبان شیوا و شیرینش، مهم‏ترین ویژگی‏های ماندگاری شعر اوست. محققان، علت تخلص او را به «کسایی» برگرفته از مذهب شیعی او و برداشتی از حدیث شریف کسا می‏دانند. از وضعیت زندگانی این شاعر حکیم، نه تنها منابعی در دست نیست، بلکه از مجموعه دیوان اشعارش نیز ۳۰۰۰ بیت باقی مانده است. در قرن چهارم و پنجم هجری که تعصب‏های شدید مذهبی میان فرقه‏های گوناگون وجود داشت، سخن از مدح امیرمؤمنان علی (ع) و فرزندان او، کاری آسان به نظر نمی‏رسید. این کار، ایمانی راسخ و شهامتی کم‏نظیر می‏طلبید که کسایی از آن برخوردار بود. دیوان کسایی مروزی تا نیمۀ قرن ششم هجری موجود و معروف بوده، ولی بعدها همانند هزاران گنج ادب و دانش به تاراج روزگار رفته است. آنچه اکنون از اشعارش باقی مانده، شامل دو قصیده، چهار غزل و ۲۵ قطعۀ چند بیتی است. عوفی می‏نویسد: «بیشتر اشعار او در زهد و وعظ است و در مناقب اهل‏بیت نبوت». او در جای دیگری آورده است: «همۀ دیوان او، مدایح و مناقب حضرت مصطفی و آل اوست». تصویرسازی، احاطه بر قرآن و حدیث، توجه به طبیعت، دل‏سوختگی از ستم‏هایی که بر خاندان رسول شده و بیزاری از دشمنان این خاندان، ویژگی‏هایی است که اشعارش را ممتاز می‏سازد. نخستین سوگنامۀ عاشورایی در زبان فارسی، به‌نام کسایی مروزی ثبت شده است. کسایی با بیان مناقب خاندان پیامبر و سرودن مراثی برای شهدای این خاندان که همواره مورد ستم و آزار بنی‌امیه و بنی‌عباس بودند، همدردی مردم ایران با آن خاندان را باز گفته است. قصیدۀ مسمط او کهن‌ترین سوگنامۀ ماجرای کربلاست. از اشعار موجود کسایی پیداست که او از استادان مسلم عهد خود بوده و در ابداع مضامین و بیان معانی و توصیفات و ایراد تشبیهات لطیف طبیعی، مهارت و قدرت بسیار داشته است. کسایی گذشته از توصیفات و مدایح شیوایی که ساخته، در موعظه و حکمت هم نخستین شاعری است که توانست به مراحل مهمی از پیشرفت نایل شود و در حقیقت این نوع از شعر را در پایان قرن چهارم هجری به کمال رساند و مقدمۀ شاعرانی چون ناصر خسرو قبادیانی شد.

تاریخ ادبیات در ایران (۱ /۴۴۱- ۴۴۹).