عبید زاکانی

عبید زاکانی، نظام‌الدین، نجم‌الدین (۷۰۰- ۷۷۱ یا ۷۷۲ ق) نویسنده و شاعری که متخلص به «عبید» و از خاندان زاکانیان، تیره‌ای از اعراب بنی خفاجه بود. وی در قزوین به دنیا آمد و در همان شهر نشو و نما یافت. در ابتدای امر در شمار وزیران بود. در زمان شیخ جمال‌الدین ابواسحاق اینجو به شیراز رفت و وزیرش رکن‌الدین عمیدالملک را مدح گفت. عبید هم‌چنین سلطان اویس جلایر و شاه‌شجاع را نیز مدح گفت. مدتی در بغداد همراه سلمان ساوجی بسر برد. عبید علاوه بر اینکه در سرودن شعر در قالب‌های مختلف استاد بود، از قوی‌ترین طنزپردازان ایران به‌شمار می‌رود که با تازیانۀ انتقاد و طنز اوضاع اخلاقی و سیاسی عصر خود را به زبان هزل و طنز نکوهش کرده است. عباس اقبال آشتیانی نخستین کسی است که به اهمیت آثار عبید از لحاظ جامعه‌شناسی پی برد و آن را در مقدمه‌اش بر کلیات عبید زاکانی یادآور شد. از آثارش می‌توان منظومۀ موش و گربه که سراسر طنز و انتقاد است؛ رسالۀ فالنامۀ موش و گربه؛ رسالۀ دلگشا، در حکایات به زبان عربی و فارسی؛ اخلاق‌الاشراف؛ صد پند؛ ریش‌نامه؛ مثنوی عشاق‌نامه و دیوان شعر را نام برد. از عبیدالله زاکانی در نظم و نثر آثاری بجا مانده که اشعار وی را می‌توان به دو بخش هزل و جد تقسیم کرد. اشعار جدی و شاعرانۀ عبید که شامل کلیات اوست، ۳۰۰۰ بیت دارد که در قالب‌های قصیده، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، غزل، قطعه، رباعی و مثنوی سروده شده است. شیوۀ عبید زاکانی در سخنوری، شیرین و دلپذیر است، یعنی نثر وی روان و ساده و خالی از حشو و زواید و شعرش سلیس و روان و دور از ابهام و در عین حال دارای واژه‌های منتخب و ترکیبات منسجم و مستحکم است که به سخن استادان پایان قرن ششم و آغاز قرن هفتم هجری نزدیک است. زاکانی در قصیده به سنایی و انوری، در مثنوی به نظامی و در غزل به سعدی توجه دارد؛ ولی ابتکار در عبید زاکانی زیاد است. چنانچه برخی از آثارش در ادبیات فارسی تازگی دارد. شاخص عمده‌ای که عبید زاکانی را شاعری استثنایی ساخته، اشعار هزل، مطایبات، لطایف و طنزنویسی این شاعر توانا بوده که با طبع شوخ و زبان گزنده و هزل‌آمیز سروده شده است. اشعار مطایبه و هزل به قصد عیبجویی و عیبگویی در اندیشه و کردار و گفتار معاصران سروده شده و انتقادی از مردم فاسد و عنان گسیختۀ زمانش است که با بی‌پروایی و صراحت تمام، پرده از روی زشتی‌های جامعۀ فاسد و ریاکارش برداشته و تصویر روشنی از محیط پیرامون خویش ارائه نموده است.

آتشکدۀ آذر (٣ /۱۱۹۵ -١١۹٨)؛ از سعدی تا جامی (٢٨٦)؛ شخصیت‌های نامی (٣٢٥ -٣٢٦).